Wstęp do językoznawstwa

Powrót do: Courses & Lectures

Tematyka i zakres zajęć:

• Językoznawstwo jako nauka i jego relacje z innymi dyscyplinami naukowymi. Badania interdyscyplinarne.
• Działy językoznawstwa.
• Wybrane metody badań językoznawczych.
• Semiotyczne podstawy języka.
• Struktury językowe.
• Czy język jest cechą unikalną ludzi? Teorie pochodzenia języka.
• Język a umysł i mózg. Rozwój językowy
• Pokrewieństwo i zróżnicowanie języków świata.
• Klasyfikacje i typologie języków.
• Ekolingwistyka – ochrona i rewitalizacja języków, miejsce języka w kulturze i społeczeństwie.
• Pismo. Typologia systemów graficznych języków świata.
• Przygotowanie do samodzielniejszych refleksji i dociekań nad językiem, dalszego studiowania przedmiotów lingwistycznych oraz rozszerzania własnych studiów poprzez korzystanie z opracowań .językoznawczych.

 

 

Wybrane zagadnienia z zajęć, linki do materiałów zewnętrznych, proponowana literatura:

 

Cz. 1. Definicje i zakres badań językoznawstwa.

Wybrane zagadnienia:

• Językoznawstwo – przykładowe definicje.
• Językoznawstwo jako dziedzina nauki – do jakiej grupy nauk je zaliczamy?
• Wzajemne wpływy i relacje między językoznawstwem a innymi dziedzinami nauki (przykłady).
• Badania interdyscyplinarne / transdyscyplinarne.

Podział dziedzin nauki w panelach NCN TUTAJ. Gdzie znajdują się tematy z dziedziny językoznawstwa? Czy tylko wśród przedmiotów badań nauk humanistycznych? Zob. panel HS2 i ST6_9.

Pogranicza językoznawstwa, interdyscyplinarność i transdyscyplinarność badań zob. np. TUTAJ i TUTAJ oraz TUTAJ.

Podręcznik on-line (oraz PDF do pobrania) – wstęp do językoznawstwa, ze szczególnym uwzględnieniem języków zagrożonych, jednak nie tylko: Księga Wiedzy: Języki w niebezpieczeństwie, strona internetowa languagesindanger.eu.

Dziedzictwo Językowe Rzeczypospolitej: inne-jezyki.amu.edu.pl

Antoni Furdal Językoznawstwo otwarte. Wyd. Ossolineum (kilka wydań), cz. 1: Językoznawstwo jako nauka (pozycja dostępna w Bibliotece Novum).

 

Cz. 2. Działy językoznawstwa. Metody.

Wybrane zagadnienia:

• Semantyka, składnia, pragmatyka, fonetyka, fonologia, morfologia, a także psycholingwistyka, socjolingwistyka i neurolingwistyka jako działy językoznawstwa.
• Metody badań językoznawczych.
  • Introspekcja / intuicja jako metody badań w psychologii i językoznawstwie
  • Obserwacja, gromadzenie danych językowych
  • Paradoks obserwatora (Sociolinguistic patterns, Labov, 1970): “Celem badań językoznawczych prowadzonych w danej społeczności ma być ustalenie, jak ludzie rozmawiają ze sobą wtedy, gdy nikt ich systematycznie nie obserwuje. Ale takie dane możemy pozyskać tylko przez systematyczną obserwację.”
  • Dane vs. metadane. W czym mogą być pomocne metadane? (zob. też: tutaj)

Cipollone, N., Keiser, S.H., Vasisth, S. (1998). Language Files. Materials for an Introductioin to Language and Lingistics, 7th edition (lub inne), OHIO State University Press., Section 1: Introduction (pozycja dostępna w Bibliotece Novum).

Historia o gruszkach, często wykorzystywana jako element scenariusza nagraniowego w badaniach dokumentacyjnych, terenowych: TUTAJ.

Doświadczenia młodych lingwistów zaangażowanych dokumentację rewitalizację języków TUTAJ.

 

Cz. 3. Metody badawcze stosowane w językoznawstwie, cd.

Wybrane zagadnienia:

• Metody badań językoznawczych (c.d.):
  • Dane językowe i ich opis
  • Przykład opisu danych językowych – transkrypcja (tu: zapis z wykorzystaniem alfabetu fonetycznego), segmentacja (podział na segmenty np. wg czasu występowania, podział na głoski, sylaby, wyrazy), anotacja nagrań mowy (zsynchronizowany opis nagrania w postaci transkrypcji i informacji o położeniu granic segmentów)
  • Pytanie badawcze, hipoteza badawcza (np. “Jakie są akustyczne korelaty emocji w głosie?”, “Pobudzenie emocjonalne powoduje zmianę tempa mowy”, “Obniżenie częstotliwości podstawowej głosu sprawia, że mówiący uznany zostanie za bardziej pewnego siebie” i in.)
  • Eksperyment naukowy (projekt postępowania / procedury, dzięki której możliwe będzie udzielenie odpowiedzi / zweryfikowanie hipotez badawczych)
  • Eksploracja, analiza danych (analiza opisowa lub ilościowa, także statystyczna). Interpretacja wyników

Więcej informacji na temat niektórych z tych wątków: tutaj.

 

Cz. 4. Język ludzki – czym jest i jakie są jego cechy?

Wybrane zagadnienia:

• Czym jest język?
  • Funkcje języka. Komunikacja jako główna funkcja języka (język jako kod przesyłany do odbiorcy kanałem, wymóg wspólnego kontekstu – nadawca i odbiorca muszą posiadać choćby minimalną wspólną wiedzę, by móc się porozumieć)
  • Uniwersalność, elastyczność, produktywność jako wyjątkowe cechy języka ludzkiego.
  • Zwierzęta a język ludzki (zob. Yule, rozdz. 4 Animals and the Human Language)
  • Język jako system znaków. Umowność znaków. Czy onomatopeje także są umowne? – do pewnego stopnia tak.
  • Czym język ludzki różni się od innych języków (“języki” zwierząt, sztuczne)? – cechy abstrakcyjne, metajęzykowe i ogromna różnorodność.

Zob. też rozdział Języki świata tutaj.

 

Cz. 5. Langue vs. Parole

Wybrane zagadnienia:

• Praca z tekstami źródłowymi. Na czym polega rozróżnienie terminów ‘Langue’ i ‘Parole’ (Ferdinand de Saussure Kurs językoznawstwa ogólnego)? Dyskusje wokół tego rozróżnienia. Od językoznawstwa opisowego, historycznego po zainteresowanie strukturą realizacji językowych.

 

Cz. 6. Klasyfikacje i typologie językowe.

Wybrane zagadnienia:

• Klasyfikacja, a raczej różne klasyfikacje języków:
  • genetyczna (rodziny językowe, wspólny przodek, metody historyczno-porównawcze);
  • geograficzna (sąsiedztwo języków i ich wzajemne interferencje);
  • typologiczna (podobieństwo strukturalne, dźwiękowe, prozodyczne…);
  • socjologiczna (liczba mówców, kwestie polityczne..).
• Czym jest lista Swadesha? do czego może być wykorzystywana? (zob. też tutaj)
• Zadanie: opisz swój język specjalizacji używając kategorii wyznaczanych przez różne klasyfikacje języków.

Zob. też stronę internetową: www.ethnologue.com i rozdział Języki świata tutaj; dział: Sprawdź się o różnorodności językowej; por. Alfred Majewicz – Języki świata i ich klasyfikowanie (pozycja dostępna w Bibliotece Novum).

 

Cz. 7. Struktury językowe: Uniwersalia. Strukturalizm vs. generatywizm.

Wybrane zagadnienia:

• Struktury językowe.
• Różnice między językami i uniwersalia językowe. Różne uniwersalia, np. absolutne (prawdziwe dla wszystkich języków, formułowane raczej ogólnie, np. “w każdym języku są środki pozwalające zaprzeczyć”), implikacyjne (jeśli język posiada cechę a – to posiada również cechę b, np. jeśli ma liczbę pdwójną, to ma też l. mnogą), statystyczne (tendencje uniwersalne – zjawiska dające się zaobserwować w większości języków, nie we wszystkich ale w tak wielu, że ich występowanie nie może być uznane za przypadkowe)
• Język jako kompetencja ludzkiego umysłu.
• Gramatyka uniwersalna.
• Język jako twór unikatowy.
• Strukturalizm vs. generatywizm (i wybrani przedstawiciele, np. N. Chomsky, F. de Saussure, J. Baudouin de Courtenay) a podejście do badania struktur językowych.
• Jeden język czy wiele języków? Język a dialekt.

Zob. też stronę internetową: wals.info  i rozdział Odkrywamy różnorodność językową  tutaj.

 

Cz. 8. Struktury językowe: wyrazy i ich struktura, słowotwórstwo.

Wybrane zagadnienia:

• Praca ze źródłami: Klasyfikacje języków i różne podejścia do tego czym jest język, czym się manifestuje, jakie są jakiego najważniejsze funkcje.
• O strukturach językowych (ciąg dalszy):
  • słowa w tekstach, różnice między językami,
  • wyrazy funkcyjne a wyrazy znaczące,
  • wewnętrzna struktura wyrazów,
  • słowotwórstwo, fleksja, derywacja.

Zob. też stronę internetową: wals.info  i rozdział Struktury językowe tutaj.

Rozdz. 7-10, w: The Study of Language, G. Yule (książkę można wypożyczać w Bibliotece Novum)

 

Cz. 9. Struktury językowe: kategorie gramatyczne.

Wybrane zagadnienia:

• Te same kategorie gramatyczne są w jednych językach obowiązkowe, a w innych nieobowiązkowe. Niektóre są bardziej powszechne w językach świata niż inne.
• Liczba, osoba, czas, przypadek, rodzaj (klasa rzeczownika), określoność (ang. a/an, the) jako kategorie gramatyczne.
• Na stronie internetowej wals.info (World Atlas of Language Structures) można znaleźć wiele ciekawych informacji nt. struktur językowych w językach świata (np. inkluzywne i ekskluzywne wyrażanie kategorii osoby – tutaj,  liczba rodzajów (kategorii) rzeczownika – tutaj, szyk wyrazów w zdaniu – tutaj).

Zob. rozdział Struktury językowe tutaj, a także ćwiczenie dotyczące klas rzeczownika tutaj.

Rozdz. 7-10, w: The Study of Language, G. Yule (książkę można wypożyczać w Bibliotece Novum)

 

Cz. 10. Dźwięki mowy: Dźwiękowe zróżnicowanie języków świata.

Wybrane zagadnienia

• • Dźwięki i szumy w mowie – samogłoski i spółgłoski.
  • Języki ‘spółgłoskowe’ a ‘samogłoskowe’ – j. polski jako język spółgłoskowy, a francuski – samogłoskowy.
  • Czy w trakcie mówienia po polsku raczej wdychamy czy wydychamy powietrze? Jak może być w różnych językach?
  • Języki ‘tonalne’ vs. ‘intonacyjne’ – na czym polega różnica?
  • Różne sposoby produkowania dźwięków mowy. Ciekawostki:
    • języki gwizdane,
    • mlaskanie, “klikanie”.

Zob też filmy i ćwiczenia tutaj oraz rozdział Dźwięki mowy tutaj.

Rozdz. 6. The Sound Patterns of Language, w: The Study of Language, G. Yule (książkę można wypożyczać w Bibliotece Novum)

 

Cz. 11-12. Dźwięki mowy: produkcja, akustyka i percepcja mowy.

Wybrane zagadnienia

• Fonetyka jako nauka o dźwiękach mowy. Działy fonetyki (fonetyka artykulacyjna, akustyczna, audytywna)  i ich przedmiot badań
  • Artykulacja, pojęcie fonacji. Ruch artykulatorów, który powoduje zmiany w kształcie toru głosowego i dzięki temu zmieniają się produkowane dźwięki
    • Jakie głoski powstają w zależności od “zachowania” fałdów głosowych? Dźwięczność, bezdźwięczność
    • Klasyfikacja ze względu na stopień otwarcia toru głosowego (samogłoski, spółgłoski, aproksymanty/półsamogłoski)
    • Klasyfikacja ze względu na miejsce artykulacji (np. dwuwargowe, wargowo zębowe, podniebienne…)
    • Klasyfikacja ze względu na sposób artykulacji (np. zwarte, trące, zwarto-trące, mlaski, drżące….)
  • Akustyka mowy
    • Fale proste i złożone. Sygnał mowy jako fala złożona
    • Szumy i dźwięki: spółgłoski i samogłoski
      • Okresowość drgań w głoskach dźwięcznych, zarówno samogłoskach i spółgłoskach dźwięcznych; jej brak w spółgłoskach bezdźwięcznych
    • Jak “wygląda” sygnał mowy? Obraz sygnału mowy: wykres amplitudowo-czasowy (amplituda i czas) i spektrogram (częstotliwość, amplituda i czas). Spektrogram jest jednym z najbardziej przydatnych narzędzi w badaniach fonetycznych.
  • Percepcja mowy
    • Dlaczego percepcja mowy to coś więcej niż słyszenie?
    • Percepcja kategorialna: słyszymy dźwięki reprezentujące dany fonem jako należące do jednej klasy, zmiana odbieranego przez nas dźwięku następuje skokowo, nie w sposób ciągły (zob. eksperymenty dot. percepcji sylab da i ta).
    • Motoryczna teoria percepcji mowy: czy dekodujemy poprawnie mowę, ponieważ sami potrafimy ją wyprodukować?
    • Okres krytyczny w rozwoju percepcji mowy u dziecka. Ok. 6-10 miesiąca życia u dziecka, do tego momentu dziecko jest słuchaczem “genialnym“ (zob. też. tutaj), rozróżnia skutecznie dźwięki z różnych języków, kontrasty nawet bardzo trudne na gruncie jego języka rodzimego, potem kształtuje się system fonologiczny własnego języka => następuje zawężenie repertuaru rozróżnianych dźwięków.
  • Powiązania między artykulacją (produkcją), akustyką i percepcją mowy (opóźniona informacja zwrotna, badania artykulograficzno-akustyczne, scalenie audiowizualne, czyli tzw. “efekt McGurk”)

Zob. Rozdz. Dźwięki mowy tutaj, animacja ruchu toru głosowego.

Rozdz. 6. The Sound Patterns of Language, w: The Study of Language, G. Yule (książkę można wypożyczać w Bibliotece Novum)

 

Cz. 13. Język i mowa a umysł i mózg.

Wybrane zagadnienia:

• Obszary mózgu a przetwarzanie mowy.
• Urazy mózgu w jednych obszarach powodują problemy językowe – w innych nie. Broca – ośrodek motoryczny, Wernicke – obszar związany z rozumieniem mowy.
• Specjalizacja obszarów mózgu nie jest jednak rzeczą jednoznaczną – por. badania nad afazją, regeneracja umiejętności językowych po urazach.
• W jaki jeszcze sposób można badać specjalizację obszarów mózgu? Pomyłki językowe, słuchowe; “słuchanie dualne”.

Zob. Rozdz. 14 Language and the Brain, w: The Study of Language, G. Yule (książkę można wypożyczać w Bibliotece Novum)

 

Cz. 14. Pismo.

 

Wybrane zagadnienia:

• Nabywanie pisma a nabywanie mowy – jaka jest różnica?
• Rodzaje systemów pisma (semazjograficzne, glottograficzne -> logograficzne, fonograficzne itd. – np. tutaj).
• Transkrypcja i transliteracja (np. tutaj).
• Upiśmiennienie małych języków czyli grafizacja (np. tutaj).

Zob. Rozdz. Pismo tutaj.

Rozdz. 2. The Study of Language, w: The Study of Language, G. Yule (książkę można wypożyczać w Bibliotece Novum)

 

Strona studenta WDJ

---

 

Dodatkowe informacje nt. treści i celów kształcenia, a także wykaz pozostałej literatury w języku polskim i angielskim: TUTAJ (dane dla Studentów KSA UAM).

Zgodnie z sylabusem: zaliczenie przedmiotu – egzamin pisemny. Egzamin składa się z dwóch części: (1) test, (2) wypowiedź pisemna na wybrany temat. Aktywność na zajęciach (aktywne uczestnictwo, udział w dyskusji itp.) stanowi dodatkowy element oceny, tj. przyznawane są punkty dodatkowe za taką aktywność (bonus).

Polecane:

• The Study of Language, G. Yule (książkę można wypożyczać w Bibliotece Novum)
• Languages in Dager: www.languagesindanger.eu
• 2017/18: Wykład gościnny: Beyond Machine Translation (p. Andrzej Zydroń, zob. też tutaj). Dlaczego tłumaczenie maszynowe jest trudne? Mózg ludzki a komputery “tradycyjne”. Język a logika. Język a polityka. Zmiany w języku. Dzieci jako “twórcy” języka.

Dla chętnych:

• http://www.bu.edu/childlanguage/files/2016/09/Arunachalam-2013-Language_and_Linguistics_Compass.pdf

 

---

log